ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ [Α´]
ΙΩ. Μ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ
(«ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑ»
τριμηνιαῖον θεολογικὸν περιοδικόν τοῦ Κέντρου Ὀρθοδ. Θεολογικῶν Σπουδῶν
«ἡ τοῦ Θεοῦ Σοφία»,
τόμ. Α´ τεῦχ. 1&2/ 1964, σελ. 78-91)
Στοιχειοθεσία «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ»
. Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τῷ διαλόγῳ αὐτοῦ πρὸς τὴν Σαμαρείτιδα ἔθεσε τὰς βάσεις καὶ διετύπωσεν ἐπιγραμματικῶς τὸ νόημα καὶ τὸ πνεῦμα τῆς λατρείας τῆς νέας θρησκείας του. Ἡ καινὴ λατρεία ὤφειλε νὰ εἶναι «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ»[1] λατρεία. Ἡ λατρεία τῶν εἰδώλων δὲν ἦτο οὔτε «ἐν πνεύματι» οὔτε «ἐν ἀληθείᾳ». Ἡ ἰουδαϊκὴ ἦτο «λατρεία οὐ πνεύματος ἀλλὰ γράμματος»[2], οὐχὶ τῆς ἀληθείας ἀλλὰ τῆς «σκιᾶς»[3]. Τὸ νέον πνεῦμα ἀπῄτει νέαν λατρείαν. Ὁ ἀποκαλυφθεὶς ἀληθὴς πνευματικὸς Θεὸς ἀπῄτει ἀληθῆ καὶ πνευματικὴν λατρείαν. «Καὶ γὰρ ὁ Πατὴρ τοιούτους ζητεῖ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτόν»[4].
. Τῆς πνευματικῆς αὐτῆς λατρείας τὸν ὑπογραμμὸν καὶ τὸ περιεχόμενον ἔδωκεν αὐτὸς ὁ Κύριος, λατρεύων τὸν Πατέρα καὶ ἀναφέρων «ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς σαρκὸς αὐτοῦ δεήσεις τε καὶ ἱκετηρίας… μετὰ κραυγῆς ἰσχυρᾶς καὶ δακρύων»[5], «διανκτερεύων ἐν τῇ προσευχῇ τοῦ Θεοῦ»[6], μετέχων εἰς τὴν λατρείαν τοῦ σκιώδους ναοῦ καὶ ὡς «ἐλεήμων καὶ πιστὸς ἀρχιερεὺς»[7] «ἀνενέγκας ἑαυτὸν»[8] «ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς»[9] καὶ «σωτηρίας αἰωνίου»[10]. Εἰς τὴν Κυριακὴν[11] καὶ εἰς τὴν Ἀρχιερατικὴν προσευχήν[12], εἰς τὴν προσευχὴν τῆς δοξολογίας ἐπὶ τῇ νίκῃ ἐπὶ τοῦ Σατανᾶ διὰ τῶν μαθητῶν[13] καὶ πρὸ τοῦ τάφου τοῦ Λαζάρου[14], εἰς τὴν ὀλιγόλογον δέησίν του «τῇ νυκτί, ᾗ παρεδίδοτο»[15] εὗρεν ἡ Ἐκκλησία τὸ ὑπόδειγμα τῆς ἀληθοῦς ἐν πνεύματι προσευχῆς. Ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ, ἡ ἐπὶ τῆς γῆς ἔλευσις τῆς βασιλείας του, ἡ μετ’ ἀπολύτου ἐμπιστοσύνης ἐγκατάλειψις εἰς τὸ θελημα αὐτοῦ, ὁ πόθος τῆς ἐν Θεῷ ζωῆς, τῆς ἐν πνεύματι χαρᾶς καῖ τῆς ἐν Χριστῷ ἑνότητος καὶ κοινωνίας, ὁ ἁγιασμὸς «ἐν τῇ ἀληθείᾳ» καὶ ἡ δι’ αὐτῶν πληροφορία τοῦ κόσμου πρὸς σωτηρίαν ἦσαν τὰ κύρια θέματα τῶν προσευχῶν τούτων.
. Ἐν τῇ ἀποστολικῇ ἐποχῇ ἡ λατρεία συνεχίζεται διὰ τῶν Ἀποστόλων. Ἡ ζωὴ τῆς πρώτης κοινότητος ἔχει ἔντονον λειτουργικὸν χαρακτῆρα. Νέον στοιχεῖον πορστίθεται εἰς αὐτήν. Ἡ θεία λατρεία δὲν εἶναι μόνον θεοκεντρικὴ καὶ τριαδικὴ ἀλλὰ καὶ κατ’ ἐξοχὴν χριστοκεντρική. Ὁ Ἰησοῦς εἶναι ὁ «Κύριος», ἐνώπιον τοῦ ὁποίου «πᾶν γόνυ θὰ κάμψῃ» καὶ «πᾶσα γλῶσσα» θὰ ἀναφέρῃ ἐξομολόγησιν[16], ὁ αἰνούμενος καὶ ὑπερυψούμενος Θεός, ὁ νικητὴς «τοῦ θανάτου καὶ τοῦ ᾍδου»[17], ὁ ἐλευθερωτής, ὁ παρὼν καὶ ὁ ἐρχόμενος, τοῦ ὁποίου ἡ ἀτελεύτητος βασιλεία ἦλθε καὶ ἔρχεται. Ἡ νέα ἐν Χριστῷ σεσωσμένη κοινωνία ἐν χαρᾷ καὶ ἀγαλλιάσει πολλῇ ἀτενίζει πρὸς αὐτόν. Διὰ τοῦ βαπτίσματος συνθάπτεται καὶ συνανίσταται μετ’ αὐτοῦ[18], γίνεται «σύμφυτος»[19] μετ’ αὐτοῦ. Διὰ τῆς μεταλήψεως τοῦ ἄρτου τῆς Εὐχαριστίας ἑνοῦται μετ’ αὐτοῦ καὶ ζῇ ἐν ἀδιασπάστῳ πρὸς αὐτὸν ἑνότητι. Τὸ μυστήριον τοῦ Χριστοῦ τὴν ἀνεκαίνισεν. Αἱ ἐνθουσιαστικαὶ τάσεις τῆς πρώτης Ἐκκλησίας εἶναι κατ’ ἐξοχὴν λειτουργικὸν φαινόμενον. Ὑπὸ τὴν πίεσιν αὐτῶν συνεχίζει τὴν διαμόρφωσιν αὐτῆς ἡ χριστιανικὴ θεία λατρεία.
. Ἡ ἐποχὴ αὕτη ἔχει τὰ ὅριά της. Ὅρια καθαρῶς θεωρητικά, διότι ἐν τῇ πραγματικότητι τὸ ρεῦμα συνεχίζεται ἀδιακόπως. Καὶ τὰ θεωρητικὰ αὐτὰ ὅρια σημειοῦνται ὑπὸ τῆς παραδόσεως τοῦ πρώτου ἐπισήμου καὶ θεοπνεύστου λειτουργικοῦ τυπικοῦ, τὸ ὁποῖον κληροδοτεῖ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν μετὰ τῆς Κ. Διαθήκης ἡ ἀποστολικὴ ἐποχὴ διὰ τοῦ μεγάλου χαρισματούχου, τοῦ ἀποστόλου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. Δὲν εἶναι τυχαῖον ὅτι οὗτος εἶναι ὁ μαθητὴς τῆς ἀγάπης, ὁ ἀναπεσὼν εἰς τὸ στῆθος τοῦ Διδασκάλου καὶ ἀκούσας τοὺς παλμοὺς τῆς καρδίας του κατὰ τὴν ὥραν τῆς παραδόσεως τῶν φρικτῶν Μυστηρίων, ὁ παρευρεθεὶς καὶ ἰδὼν τὴν ἀπαστράπτουσαν δόξαν τῆς θεότητος αὐτοῦ ἐν τῷ Θαβώρ, ὁ παρασταθεὶς ἐν φόβῳ καὶ ὀδύνῃ εἰς τὴν ὑπετρτάτην αὐτοῦ θυσίαν, ὁ ἰδὼν τοὺς κρουνοὺς τῆς λογχονύκτου πλευρᾶς του. Πρόκειται περὶ τῆς οὐρανίου λατρείας τῆς περιγραφομένης ἐν τῇ Ἀποκαλύψει[20]. Τοιαύτη ἦτο ἐν σπέρματι ἡ λατρεία τῆς ἀποστολικῆς ἐποχῆς καὶ προφητικῶς εἶδεν ὁ Προφήτης τὴν μέχρι συντελείας τῶν αἰώνων ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς ἀναφερομένην «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ» λατρείαν. Ἡ ἰδία χεὶρ ἔγραψε τὸ «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ», ἡ ἰδία θεοκίνητος χεὶρ λεπτομερῶς καὶ θεοπνεύστως περιέγραψε καὶ ἐξεικόνισε ταύτην. Τὸ λειτουργικὸν τοῦτο τυπικόν ἦτο τὸ μόνον ἀκατάλυτον καὶ ἀπαρασάλευτον, θεόθεν κεκυρωμένον καὶ ἄνωθεν παραδεδομένον τυπικόν, ὡς τὸ ὑπὸ τοῦ Μωϋσέως δοθὲν λειτουργικὸν τυπικὸν τῆς σκηνῆς τοῦ Μαρτυρίου.
. Αἱ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐνθουσιαστικαὶ τάσεις συνεχίζονται ὑπὸ ἄλλας μορφάς. Οἱ μάρτυρες, οἱ «στρατιῶται τοῦ Βασιλέως τοῦ Μεγάλου»[21], τά «ἱερεῖα τά ἔμψυχα καὶ τὰ λογικὰ ὁλοκαυτώματα, τὰ θύματα τὰ τέλεια» τοῦ Κυρίου, τὸν «Θεὸν γινώσκοντα καὶ Θεῷ γινωσκόμενα»[22] διὰ τοῦ ἐνθουσιασμοῦ, τοῦ ἡρωϊσμοῦ, τῆς μιμήσεως τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου διαποτίζουν τὴν νέαν λατρείαν. Τὰ αἵματα αὐτῶν «ὡς πορφύραν καὶ βύσσον»[23], ὡς θεοΰφαντον λειτουργικὸν ἄμφιον περιεβλήθη ἡ Ἐκκλησία. Ἡ πρεσβεία τῶν μαρτύρων, ἡ τιμὴ αὐτῶν, οἱ τάφοι, τὰ λείψανα, αἱ ἐτήσιαι μνῆμαι των δίδουν νέα θέματα ἐμπλουτίζοντα τὴν νέαν λατρείαν. Ἀλλ’ ἰδίως οἱ μοναχοί, οἱ «μάρτυρες τῆς συνειδήσεως», συνεχίζουν τὰς ἐνθουσιαστικὰς τάσεις τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, συγκεντρώνουν τὰ ἐθουσιαστικώτερα καὶ ζωτικώτερα στοιχεῖα τῆς χριστιανικῆς κοινωνίας καὶ ποικιλοτρόπως ἐπιδρουν ἐπ’ αὐτῆς καί ἰδίᾳ ἐπὶ τῆς θείας λατρείας. Ἡ ζωὴ αὐτῶν εἶναι ζωὴ λατρείας. Κύριον ἔργον αὐτῶν εἶναι ἡ ἀνύμνησις καὶ δοξολογία τοῦ Θεοῦ. Εἶναι οἱ «ἐν σώματι ἄγγελοι»[24], τὰ «λειτουργικὰ πνεύματα»[25]. Ἐξ αὐτῶν ἐξέρχονται κληρικοί, ἐπίσκοποι, ποιηταί, συντάκται εὐχῶν καὶ διασκευασταὶ λειτουργικῶν τυπικῶν. Τό θέλγητρον τὸ ὁποῖον ἀσκοῦν ἐπὶ τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου εἶναι μέγιστον. Αἱ ἐκλεκταὶ ψυχαὶ στρέφονται πρὸς αὐτοὺς καὶ ἀποβλέπουν εἰς αὐτοὺς ὡς πρὸς ἰδεώδη καὶ ἡ λατρεία των καθίσταται τὸ λειτουργικὸν πρότυπον καὶ τὸ ἰδεῶδες καὶ ἐν αὐταῖς ταῖς ἐν τῷ κόσμῳ ἐκκλησίαις.
. Οὕτως ἠ θεία λατρεία ἐν τῇ σημερινῇ αὐτῆς μορφῇ παρουσιάζεται γέννημα δύο παραγόντων ἤ μᾶλλον ἑνός: τῶν ἐνθουσιαστικῶν τάσεων, αἱ ὁποῖαι ἐγνώρισαν δύο διαδοχικάς μορφάς, ἤτοι τὰ χαρίσματα τῆς πρώτης Ἐκκλησίας καί τὸν μοναχικὸν βίον τοῦ μεσσαίωνος. Ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν αὐτῶν δημιουργεῖται τὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς λατρείας. Ἤ μᾶλλον τὸ πνεῦμα τῆς «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ» εὐαγγελικῆς λατρείας λαμβάνει σάρκα καὶ ὀστᾶ, ὑλοποιεῖται καὶ ὑποτάσσεται εἰς ὡρισμένον σχῆμα. Τὰ πάντα ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ καὶ αἱ πλέον ἀπομεμακρυσμέναι καὶ ἀσήμαντοι λειτουργικαὶ μορφαὶ ὀρθῶς ἑρμηνευόμεναι πηγάζουν ἐκεῖθεν, ὑπηρετοῦν καὶ ὑποτάσσονται εἰς τό πνεῦμα αὐτό.
. Οὕτω καθίσταται φανερὸν διατὶ τὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς λατρείας ἐνεσαρκώθη εἰς τέσσαρας κυρίως χαρακτῆρας: τὸν ὑπερκόσμιον, τὸν ἀσκητικόν, τὸν μυστικὸν καὶ τὸν ἱερατικόν. Ἡ ἀνάλυσίς των εἶναι ἀπαραίτητος καί ἀναγκαία οὐ μόνον διὰ τὴν διακρίβωσιν τῶν βαθμῶν τῆς ἐπιδράσεως τῶν ἐνθουσιαστικῶν τάσεων τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας καί τοῦ μοναχισμοῦ ἐπὶ τῆς θείας λατρείας, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν κατανόησιν αὐτοῦ τούτου τοῦ πνεύματος τῆς θείας λατρείας. Μὲ ἄλλους λόγους, διὰ τὴν σύλληψιν τοῦ νοήματος, τὸ ὁποῖον ἔδωκεν ἡ Ἐκκλησία εἰς τὴν Κυριακὴν ἀπαίτησιν τῆς «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ» λατρείας τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ τρόπου κατὰ τὸν ὁποῖον ἐνσυνειδήτως ἤ καὶ ἀσυνειδήτως ἐφήρμοσε ταύτην ἐν τῇ λειτουργικῇ αὐτῆς πράξει.
συνεχίζεται
[1] Ἰω. δ´ 24.
[2] Β’ Κορ. γ´ 6.
[3] Ἑβρ. η’´5.
[4] Ἰω. δ’ 23.
[5] Ἑβρ. ε’ 7.
[6] Λουκ. ϛ´ 12.
[7] Ἑβρ. β´ 17.
[8] Ἑβρ. ζ´ 27.
[9] Ἰω. ϛ´51.
[10] Ἑβρ. ε’ 9.
[11] Ματθ. ϛ´ 9-13, Λουκ. ια´ 2-4.
[12] Ἰω. ιζ´ 1-26.
[13] Λουκ. ι’ 21, Ματθ. ια´ 25-26.
[14] Ἰω. ια’ 41-42.
[15] Ματθ. κϛ´ 39, 42, Μαρκ. ιδ´ 36, Λουκ. κβ´ 42.
[16] Φιλιπ. β´ 10-11.
[17] Ἀποκ. α´ 18.
[18] Ρωμ. ϛ´4, Κολ. β´ 12.
[19] Ρωμ. ϛ´ 5.
[20] Ἀποκ. δ´ 2-14, ζ´ 9-12, ια´ 15-19, ιε´ 1-8, ιθ´ 1-10.
[21] Παρακλητική, ἦχος α´, Τρίτη, ἀπόστιχα αἴνων, τροπάριον γ´.
[22] Παρακλητική, ἦχος δ´, Παρασκευὴ ἑσπέρας, ἀπόστιχα, τροπ. γ´.
[23] Ἀπολυτίκιον Κυριακῆς τῶν Ἁγίων Πάντων.
[24] Ἀπολυτίκιον Κυριακῆς τῶν Ἁγίων Πάντων.
[25] Ἀπολυτίκιον ὁσιακὸν («Τοῖς ἐρήμου πολίτης…»).
Χριστιανικὴ Βιβλιογραφία 